De mythe van de platte aarde en de platte kaart

Het ‘in de Middeleeuwen dacht men dat de aarde plat was’ mag ik nog regelmatig horen. Vaak in combinatie met een ‘en daarom trok Columbus erop uit om het tegendeel te bewijzen’. Vóór de grote filosofen, Plato, Aristoteles, dacht men inderdaad dat de aarde plat was, maar sindsdien ging men (op een enkele uitzondering na) ervan uit dat de aarde bolvormig is. Waarom dan terug naar af in de Middeleeuwen?

Geo-mythe 

Hoe dat allemaal gekomen is wordt helder beschreven door (voor)naamgenoot Jan Willem Nienhuys in Skepter, 4/1994, maar ook door niemand minder dat Stephen J Gould in The Late Birth of a Flat Earth*.

In mijn woorden: twee auteurs, John Draper en Andrew White, hebben deze geo-mythe in de 19^e eeuw de wereld ingeduwd, omdat ze de overwinning van de wetenschap over de religie wilden etaleren. Het zou zelfs gewaagd zijn om in de middeleeuwen te beweren dat de aarde plat was. Niets van waar, (be)schrijft Kees de Pater in ‘De platte aarde en het conflictmodel voor de relatie geloof-wetenschap’.

Ook Umberto Eco maakt in “De geschiedenis van imaginaire landen en plaatsen” korte metten met dat idee. “Ondanks allerlei legendes waarin het tegendeel wordt beweerd, waren alle middeleeuwse geleerden ervan op de hoogte dat de aarde een bol was” en verder “.., het in de dertiende eeuw geschreven Over de wereldbol van Johannus de Sacrobosco zal eeuwenlang als uitermate gezaghebbend gelden”.

Het is precies dat boek dat ik recent even mocht vasthouden in het tresor van de TU Delft  (dank Addie Ritter!) : Johannis de Sacro Bosco’s “Sphaericum opusculum” uitgegeven door Erhard Ratdolt, Venetië, 1485, staat op de eerste pagina in potlood. Zinnen als “Terram et aquam esse rotundas”, “Quae forma sit mundi” en “Quod terra sit centrum mundi” laten ook voor hen die het Latijn niet (meer) zo machtig zijn weinig aan de verbeelding over. Maar het zijn vooral de illustraties in heldere kleuren in dit oudste boek van de TU bibliotheek die boekdelen spreken. Het boekwerk stamt uit 1230, voor de Delftse ingenieurs was de aarde altijd al plat  bolvormig (dank een oplettende Edward).

Naïeve cartografie 

Waarom dan toch al die kaarten met daarop een platte aarde, terwijl men wist dat de aarde rond was? Als een van de mogelijke verklaringen geeft Umberto Eco: “Het was gewoon een naïeve, conventionele cartografische projectie, zoals we dat nu in feite ook nog doen”. Want de kaarten die we nu produceren en gebruiken zijn meestal 2D, plat. Het geowerkveld gooit nog merendeels een dimensie weg en slaat de werkelijkheid plat, zodra we gaan beheren, analyseren en visualiseren.

Naïef zou ik dat niet willen noemen, maar het is wel een ‘macht der gewoonte’. Er wordt hard gewerkt aan de ontwikkelingen in 3D data en dat levert mooie vergezichten op (zie het recente gegevensbestand 3D gebouwhoogte NL, dank Kadaster, AHN2 van het Waterschapshuis c.s. en uiteraard het gehele 3D Doorbraakproject). Volgens mij gaan die platte kaarten, net zoals de platte aarde van toen, snel tot het verleden behoren. Nog even en we hebben het over: ‘in het begin van de 21^e eeuw dacht men nog dat kaarten vooral plat moesten zijn’. En dat is dan geen mythe.

 

Zelfs vanuit het internationaal ruimtestation ziet de aarde er niet echt plat uit.

Further Up Yonder from Giacomo Sardelli on Vimeo.

* er wordt uitvoerig gequote uit Jeffrey Burton Russell’s, Inventing the Flat Earth: Columbus and Modern Historians (New York: Praeger, 1991). Dat moet ik nog nalezen.