Een filosofie van de kaart

Afgelopen week mocht ik weer een aantal filosofische vragen aanhoren. Niet alleen letterlijk tijdens de Open data sessie van de Esri GIS Tech, maar ook tijdens de GeoSamen startbijeenkomst waren ze onderwerp van gesprek. Dat filosofie en filosofische vragen regelmatig aan de orde komt in geo-land verbaast mijn niets. Geografie, de kaart, plaats hebben immers veel overeenkomst met filosofie. Een minimale selectie van mogelijke onderwerpen, wellicht leidt het wel tot een artikel.

 

Denken en doen

Ze lijken elkaars tegenpolen, maar kan je het één, zonder het ander? Je kan zeker aan iets denken zonder het ook ooit te doen (vliegen naar Mars), maar kan je ook iets doen, zonder er ooit aan gedacht te hebben (deze woorden typen). Mocht dit al verwarrend overkomen en je aan het denken zetten: professionele denkers, filosofen (letterlijk ‘vrienden van de wijsheid’ of ‘zij die van wijsheid houden’) danken een verwarrend imago aan dat vele overdenken. Hoewel vaak wordt verwezen naar filosofen uit de antieke wereld, met Socrates en Plato voorop, hebben mensen zich door de eeuwen heen, en ook vandaag de dag, steeds met filosofie beziggehouden. Dat doet men in elkaar opeenvolgende filosofische scholen, die op elkaar reageren, elkaar volgen en elkaar beconcurreren in een beeld op de werkelijkheid.

 

Zoektocht naar kennis

Filosofie is relevanter dat we op het eerste blik denken. Zo is o.a. de wetenschap uit de filosofie voortgekomen en kunnen we ons een hedendaagse maatschappij zonder de inbreng van de wetenschap amper voorstellen. Filosofie en kaarten hebben meer gemeenschappelijk dan misschien bij een eerste indruk naar voren komt. Filosofie kan worden omschreven als een zoektocht naar kennis, en zodra het woord zoektocht in beeld komt, dan heeft het begrip ‘kaart’ als snel zijn plaats. Als kennis dan ook nog wordt omschreven met ‘door generalisatie verkregen uit waarneming’[1] dan is de link met een kaart snel gelegd. Ook de kaart speelt deze rol met betrekking tot de –waargenomen- werkelijkheid.

 

Waar stopt een berg?

Filosofen gebruiken een aantal instrumenten om tot kennis te komen. Ze hebben het over begrippen en verschijnselen (wat is een BERG, is de Vaalserberg een BERG?) en trekken conclusies op basis van ware uitspraken. Een andere benadering om tot kennis te komen is het stellen van filosofische vragen. Een paar voorbeelden: kan een wereld zonder grenzen bestaan? (ergens moet er toch een grens met de niet-wereld zijn), hoe beelden we de grens van een berg af, waar is de kleinste stad, hoelang is de kleinste rivier, wanneer is überhaupt een berg een berg? (wat wij een berg noemen verdient in Oostenrijk niet eens het begrip heuvel). Hoe kan een kartograaf de grens van een berg exact afbeelden? –  Geografie biedt uitermate veel mogelijkheden voor filosofische vragen, vragen die fundamenteel zijn en niet altijd een duidelijk antwoord geven.

 

Een talige wereld

Filosofen houden van taal en zij schrijven zelfs over een talige wereld. Zonder de beschikking over taal zouden onze gedachten lastig te verwoorden zijn. Tegelijkertijd is taal zelden eenduidig (zelfs de titel van deze blogpost is op meerdere manieren op te vatten). Taal is een beperking van de werkelijkheid, omdat niet alles in taal uit te drukken is. Filosofen zien de taal als een raam naar de wereld om ons heen en het is precies dat raam dat ze willen onderzoeken[2]. Dat onderzoeken gebeurt o.a. door vergelijkingen te maken tussen verschijnselen (en daar weer conclusies te trekken) en door gedachten experimenten. Deze nemen de lezer mee in een geestelijk uitstapje, om zo een punt te kunnen maken. De kaart kan ook gezien worden als zo’n raam waarmee we naar de wereld kijken. En het zijn cartografen die juist dat raam onderzoeken. Geeft deze kaart wel een terecht beeld van de werkelijkheid?

 

Geografisch denken

Nu is even nadenken voordat je wat doet meestal een goede zaak (behalve als er een SUV met hoge snelheid op je afkomt). Al worden denken en doen als verschillende werelden ervaren, toch kan het ene bijna niet zonder het andere bestaan. Ook de relatie tussen de begrippen varieert door de tijd heen. Op sommige dagen denken we nu eenmaal meer na, dan op andere.

Net als filosofisch denken (dat kan leiden tot een doordachte opinie, niet zomaar een mening), zou ‘af en toe geografisch denken’ de gemiddelde burger niet misstaan. Beter begrip van wat waar is, waarom het daar is, en wat we er tegen kunnen doen leidt tot doordachte meningen over onze omgeving. Eigenlijk een conditio sine qua non voordat we tot actie overgaan. En een kaart kan daarbij helpen: want een geslaagde kaart stemt tot nadenken, maar de echt succesvolle kaart zet aan tot actie.

 

Ik hoop deze blogpost ook. Al was het maar dat ik het onderwerp verder uitwerk in een artikel (tot zover de eerste aanzet). Genoeg om over te schrijven als het gaat om “een filosofie van de kaart” en het raakvlak tussen geografie en filosofie. De uitdaging ligt in kort en bondig.