Van de kaart door topofilie

Niet dat ik van plan ben om alle gezegdes met het woord ‘kaart’ in columns voor geografie.nl aan de orde te brengen, in kaart gebracht, zich in de kaart laten kijken, in de kaart spelen, et cetera, maar voor ‘van de kaart’ maak ik graag een uitzondering. Het is een vrije vertaling van de titel van Alastair Bonnet’s boek Off the map. Alastair neemt je mee op een ontdekkingsreis naar bijzondere plaatsen, die na ontdekking toch weer heel normaal blijken te zijn. Hij is niet de enige die uitnodigt om even van de kaart te zijn. Er is een ruim aanbod van boeken die geografische verbeelding oproepen. Ze zijn van harte aanbevolen, voor tijdens en na een zomervakantie.

Topofilie

Bonnet’s boek is eigenlijk een boek over de liefde, de liefde voor plaats (topofilie). In verhalen over 47 verloren gegane plaatsen, eilanden die nog van niemand zijn, dode steden et cetera dwingt de auteur de lezer anders tegen plaats aan te kijken. Hij neemt je mee op weg naar plaatsen die slechts op weinig kaarten staan, soms zelfs op geen enkele. Bijvoorbeeld naar spookeiland Sandy Island, dat op veel kaarten stond en zelfs Google Earth haalde, maar dat in november 2012 toch niet te vinden was. Zelfs het E.D. (existence doubted) waren de cartografen van toen vergeten op de kaart te vermelden. En naar het ineens opgedoken eiland New Moor, waarover India en Bangladesh zich druk maakten. Dat probleem loste zich vanzelf op, zodra het eiland van nature weer was verdwenen.

En wat te denken van Kangbashi (afbeelding bovenaan), als voorbeeld van de maakbaarheid van het stedelijk landschap, dat duidelijk zijn grenzen kent: we leven in een tijdperk van lege steden. Chinese stedenplanners lijken er een gewoonte van te maken om ‘steden zonder bewoners’ te plannen.  Maar zijn steden zonder bewoners wel steden?

In het hoofdstuk over enclaves wordt gesuggereerd dat de chitmahals, de Bangladeshi enclaves in India, in 1947 door een dronken Britse cartograaf zijn ontstaan: hij gooide per ongeluk zijn inktpot om toen hij de nieuwe grens intekende, met de chitmahals als resultaat. Voor niet-grens overstijgende gezondheidszorg vormen zij een serieus probleem. Baarle-Hertog en Baarle-Nassau ontbreken in dit hoofdstuk niet. Mocht de landsgrens daar dwars door je huis gaan: je betaalt belasting in het land waar je voordeur staat. Door die te verplaatsen kan je dus zomaar, volkomen legaal, in een gunstigere belastingschijf vallen. Leven in een cartografisch unicum, het voegt als vanzelf extra waarde toe aan je huis en het woongenot.

Plaats zegt zoveel over onze identiteit. En ook al hebben we behoefte aan mobiliteit en onze roots, misschien moeten we maar toegeven dat ook grenzen inspireren. Off the Map is een boek dat ons herinnert aan de tijden toen geografie een centraal begrip was voor moraliteit en religie. Het is uitermate geschikt om bij weg te dromen. Met mooie, en bijna niet te vertalen, zinnen als: ‘Unruly places that defy expectations. It is not down on any map. True places never are.’ en ‘The Discovery of non-existent places is an intriguing byway in the history of exploration.’ Zo is het maar net.

Plaatsen die op geen enkele kaart staan

Voor de professionele en amateur wegdromers van deze wereld heb ik nog meerdere werken in de aanbieding. In An Atlas of Countries that don’t existlukt Nick Middleton het toch om er vijftig te beschrijven. Hij herinnert de lezer aan de tijd dat de wereldkaart nog niet zo duidelijk verdeeld was over soevereine staten, maar juist veel witte plekken kende. Kolonisatie en dekolonisatie hebben zo zijn tol geëist, uiteindelijk ook op de kaart. Vrijstad Christiana, Kopenhagen’s hippiestad, Moresnet, de dwergstaat ten zuiden van het Drielandpunt, Atlantium, de microstaat in Australië, en Sealand, de booreiland-staat net voor de Engelse kust, ze komen allemaal aan bod, in een mooi vormgegeven boek dat net geen atlas is.

Umberto Eco ontdekt in De geschiedenis van imaginaire landen en plaatsen de plekken en landen waarvan veel mensen geloofden dat ze ook echt bestonden. In slechts 478 pagina’s, inclusief bronvermelding, gaat Eco veel verder dan Luilekkerland, Utopia of Atlantis: ook de Peutingerkaart, El Dorado, de wereldkaart van Ebsdorf, de (denkbeeldige) landkaart van de liefde en hartstochten, zelfs de kaart van het paradijs (en de andere kant op, die van de hel) komen aan bod. Een reis door het verleden vertelt door de verbeelding van toen.

Plaatsen die op geen enkele kaart staan. Je zal er maar wonen. In Paul Beaty’s De verrader pikt de hoofdpersoon het niet langer dat zijn stad Dickens alleen nog in zijn hoofd bestaat, en niet meer op de kaart. Zelf bebouwde kom-borden plaatsen en grenzen trekken (van die dikke witte strepen) bleek gemakkelijker dan een stedenband aangaan. Wanneer zelfs Tsjernobyl een partnership afwijst, dan weet je dat de kans om weer op de kaart verschijnen uitermate klein is. Uiteindelijk wint de volhouder – Dickens wordt weer in het weerbericht genoemd – en staat Dickens weer op de kaart.

Even van de kaart zijn

Even zonder richting, zonder bestemming, onbekend terrein, geen legenda of vooral: agenda. Voor geografen kan het best lastig zijn, maar het helpt altijd om weer op koers te komen. Bonnet, Middleton, Beaty, Eco en veel anderen bieden daarvoor een goede handleiding. Voor het ware van de kaart zijn is uiteraard geen handleiding, of kaart, noodzakelijk.

– geschreven voor geografie.nl, 7 juli 2017