Weten wat waar is

Geodesie, een wetenschap die zich bezighoudt met de bepaling van de vorm en de afmetingen van de aarde, houdt zich in een ruimere definitie ook bezig met wat waar is: waar objecten zich bevinden en op welke hoogte. Het is daardoor een fundament voor en sleutel tot vele andere wetenschappen, die zonder de geodesie maar lastig een bijdrage aan kennisverwerving zouden kunnen leveren. Dat nauwkeurige hoogtemeting voor Nederland van belang is behoeft geen verdere toelichting. Maar ook internationaal leidt het tot interessante inzichten.

Precisiewaterpassen

Voor hen die exact willen weten wat waar is en op welke hoogte, organiseerde het Nederlands Centrum voor Geodesie en Geo-informatica (NCG), onlangs een symposium. Het middagprogramma ging met onderwerpen als SAR interferometrie, een radar techniek voor deformatiemeting, en automatische objectherkenning redelijk de diepte in. De plenaire Baarda lezing was wel voor een breed publiek toegankelijk, ook al mocht een formule, dit keer een covariantie matrix van standaard deviaties, volgens Berhard Heck bij een wetenschappelijke presentatie niet ontbreken.

Landmeten zelf lijkt soms ook een vakantiebestemming

Professor Heck, Karlsruhe Institute of Technology, ging in op de geologisch recente bewegingen van de aardkorst in de Boven-Rijnse Laagvlakte, de vlakte tussen Frankrijk, Zwitserland en Duitsland, tussen de Vogezen en het Zwarte Woud. Mogelijk was het u nog niet opgevallen op weg naar uw vakantiebestemming in de Zwitserse Alpen, maar even onzichtbaar als de geodesie zelf, is dit gebied in beweging. Een team van zijn instituut is er in geslaagd om meer dan honderd jaar metingen van precisiewaterpassen te combineren met recentere metingen vanuit satellieten. Nadat deze metingen dankzij statische methoden in samenhang werden gebracht, kon een jaarlijkse daling van 0,5 milimeter per jaar worden vastgesteld. Dat is ook geologische gezien niet niks.

Een tektonische verplaatsing is typisch zo’n fenomeen waarbij de natuur zich weinig aantrekt van nationale grenzen. Heck eindigde daarom met de opmerking dat internationale samenwerking en interdisciplinair (niet slechts multidisciplinair) in geodetisch onderzoek en praktijk een must is. Hier is geen ruimte voor nationale pogingen om tot een dergelijk zinvol resultaat te komen.

Onzichtbaar Nederland

Weten wat waar is komt ook bij het VPRO programma Onzichtbaar Nederland aan de orde. Wederom een fantastische serie voor geografisch Nederland en ver daarbuiten. De stad, water, industrie, voedsel, veiligheid: het zouden zo hoofdstukken uit een aardrijkskunde lesmethode kunnen zijn, of sluiten daar minstens goed bij aan. Geschiedenis en aardrijkskunde op een 21ste-eeuwse manier, schrijft Han Lips in het Parool over de serie.

De programmamakers nodigen heel Nederland uitdrukkelijk uit om kennis over zichtbaar en onzichtbaar Nederland op te doen. Niet alleen op tv of via uitzending gemist, maar ook door een online spel, Waar is dit? Bij dat spel krijgt de geïnteresseerde kijker voorafgaand aan een nieuwe uitzending al de gelegenheid om de eigen kennis te toetsen: waarom het Groningse Leek juist dáár is ontstaan (en wanneer). En dat de nu gedempte Dokhaven een eeuw lang als haven dienst heeft gedaan. En waar ‘afval aan de Rijn’ ook al weer ligt. Dat prikt toch lastiger op de luchtfoto (zonder bijschrift) dan op een topografische kaart (bij 1,4 kilometer ernaast krijgt je tien punten, een misser van 60 kilometer levert terecht niets op). Spelenderwijs het onzichtbare zichtbaar maken, is dat niet juist de taak van een geograaf?

Er is niet alleen aandacht voor een historisch perspectief, ook aan de toekomst is gedacht, al klinkt menige voorspelling als een Plan Buma uit het verleden: ‘een gezonde veilige stad betaal je met je privacy’ en ‘alles stroomt door de cloud. Waar we ons bevinden, wat we doen, wat we denken.’ – Ik dacht het niet, maar ik kom er graag op terug in het nieuwe jaar.

Wat wáár is?

De Geodesie geeft niet exact weer waar wat is, maar doet dat binnen een geaccepteerde nauwkeurigheid. Waar gemeten wordt, worden nu eenmaal fouten geïntroduceerd. Zolang deze fouten binnen de geaccepteerde grenzen blijven, komt de brugpijler of damwand nog wel op de juiste plaats te staan. Net als echte fundamenten van een bouwwerk doet de geodesie redelijk onzichtbaar haar werk. Architectonische prijswinnaars roemen zelden de fundering, waarop een kunstwerk is gebouwd. Maar af en toe gepaste aandacht voor de geodesie is met zekerheid op zijn plaats.

Het is mogelijk een beroepsdeformatie, maar pas teruglezend realiseerde ik me dat je de titel van deze column ook anders kan lezen, met ‘waar’ als in ‘waarheid’. De wetenschap die over de waarheid gaat, dat neigt naar wetenschapsfilosofie. Ook hier gaat het om een benadering van de werkelijkheid, binnen een geaccepteerde nauwkeurigheid. Maar is die werkelijkheid wel exact af te beelden? Bestaat er een geografie van kennis of weten? Geodesie als waarheidsvinding in het kwadraat? Dat mag best bekender worden in het nieuwe jaar. Typische eindejaar gedachten, en genoeg stof tot nadenken.

Ik wens u veel ‘weten wat waar is’ voor het nieuwe jaar.

Geschreven voor geografie.nl, 20 december 2016.